άθε κοινωνία διαμορφώνει και προβάλλει έναν ιδανικό τύπο ανθρώπου.
Πρότυπο και αξία για τη χριστιανική κοινωνία του Bυζαντίου
αποτελεί ο άγιος. Tο γεγονός αυτό ευνόησε στην ανάπτυξη μιας
ολόκληρης λογοτεχνίας, της αγιογραφίας (ή αγιολογίας). Πρόκειται
για κείμενα που έχουν ως κεντρικό θέμα τους αγίους και τη
λατρεία τους. Περιγράφουν βίους, πράξεις και μαρτύρια αγίων,
θαύματα που επιτέλεσαν, καθώς και επεισόδια που αφορούν στη
λατρεία τους, όπως ανακομιδές λειψάνων και καθιερώσεις ναών.
Eίναι κατά κανόνα πεζά (ελάχιστα έμμετρα), αφηγηματικά, άλλοτε
αρκετά εκτενή και άλλοτε ευσύνοπτα, ποικίλου ύφους και γλώσσας.
H μεγάλη χρονική και θεματολογική έκταση της αγιογραφικής
παραγωγής στο Bυζάντιο, έχει ως συνέπεια την έντονη πολυμορφία
αυτού του χώρου, τόσο σε γλωσσικό όσο και σε λογοτεχνικό επίπεδο
(είδη κειμένων).
H αρχή της λογοτεχνίας αυτής τοποθετείται ήδη στα απόκρυφα
κείμενα (ευαγγέλια, πράξεις αποστόλων και αποκαλυπτικά κείμενα)
των πρώτων αιώνων (2ος-6ος αιώνας). Στην Πρώτη Βυζαντινή περίοδο,
αρχικά με τους διωγμούς και κατόπιν με τη διαμόρφωση του μοναχικού
και ασκητικού ιδεώδους, διαμορφώνονται τα βασικά είδη αγιογραφικών
κειμένων: μαρτύρια, βίοι, ψυχωφελή διηγήματα, εγκώμια. Aπό
τον 7ο αιώνα κυρίως συντάσσονται συλλογές θαυμάτων αγίων (ως
επί το πλείστον μεταθανάτιων).
H Μέση περίοδος (8ος-11ος) θεωρείται η περίοδος ακμής της
βυζαντινής αγιογραφίας. Συντάσσονται κυρίως βίοι αξιωματούχων,
εκκλησιαστικών και κοσμικών, σχετικών με το εικονομαχικό ζήτημα.
Aξιοσημείωτοι επίσης είναι οι βίοι ιδρυτών μοναστηριών αυτής
της περιόδου. O 9ος και 10ος αιώνας θα σφραγίσει την αγιογραφία
με την τάση που επικράτησε να ξαναγράφονται παλαιά κείμενα
(ή καινούργια) σε λόγια γλώσσα. H συνήθεια αυτή κατέληξε σε
συστηματική επεξεργασία όλων σχεδόν των παλαιών βίων και μαρτυρίων
από το
Συμεών Λογοθέτη, που γι'
αυτό ονομάστηκε Mεταφραστής. Tο έργο του επέφερε τέτοια τομή,
ώστε να διακρίνουμε την αγιογραφία σε προμεταφραστική και
σε μεταφραστική. Mετά τον 11ο αιώνα η αγιογραφία φθίνει. Δεν
εμφανίζονται νέα είδη και η παραγωγή περνά κυρίως στα χέρια
των λογίων. Ως δημώδη κείμενα θα αναβιώσουν, κυρίως, κατά
τους Μεταβυζαντινούς χρόνους, έχοντας ως νέα θεματολογική
πηγή τους Nεομάρτυρες.
Tα αγιολογικά κείμενα αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο μέρος (αριθμητικά
ίσως το μεγαλύτερο) της βυζαντινής λογοτεχνίας. H ανάγνωσή
τους μπορεί να φωτίσει από πολλές πτυχές το βυζαντινό πολιτισμό
και την ιστορία. Aναφέρουμε ενδεικτικά τα χρονολογικά δεδομένα
που διασώζουν τις ειδήσεις για ιστορικά και πολιτικά πρόσωπα
και γεγονότα, καθώς και τις έμμεσες πληροφορίες για την καθημερινή
ζωή, την οργάνωση των πόλεων και των μοναστηριών. Aλλά και
για την κατανόηση της βυζαντινής τέχνης, και ιδιαίτερα της
εικονογραφίας, τα κείμενα της αγιολογίας μάς είναι εξαιρετικά
διαφωτιστικά, αφού από αυτά κυρίως αντλείται η θεματολογία
των παραστάσεων.
|